Charakterystyka papierów wartościowych – inne papiery dłużne

Bankowe papiery wartościowe, czeki, weksle i listy zastawne – oto imiona bohaterów dzisiejszego wpisu. W trzeciej części cyklu o podstawach inwestowania pokrótce omówimy tzw. inne papiery dłużne, czyli takie, które opierają się na wierzytelności. Wymienione papiery dłużne nie są tak popularne jak opisywane ostatnio obligacje, warto jednak przyjrzeć się im nieco baczniej.

Przeczytaj poprzednie części cyklu:

• Jak zacząć inwestować pieniądze?
• Charakterystyka papierów wartościowych – papiery dłużne – obligacje

Bony skarbowe i pieniężne

Bony skarbowe i pieniężne nazywane są też często zamiennie bankowymi papierami wartościowymi oraz bonami Narodowego Banku Polskiego. W ich przypadku o zysku inwestora decyduje dyskonto, stanowiące procentową różnicę między ceną nominalną a emisyjną. Przy czym ta druga jest zawsze niższa od ceny nominalnej.

Bony pieniężne

Bony pieniężne (ang. money bills) NBP są krótkoterminowymi papierami wartościowymi na okaziciela, o nominale 10 000 zł i terminie wykupu wynoszącym od 1 do 364 dni. W praktyce terminy zapadalności wynoszą 1-7, 14, 28, 91, 182, 364 dni.

Te papiery dłużne są przeznaczone dla największych instytucji finansowych. Oznacza to, że są sprzedawane podczas przetargów, w których uczestniczy grupa kilkunastu banków spełniających określone przez NBP kryteria. Tworzą oni tzw. dealerów rynku pieniężnego.

Celem emisji tych bonów przez NBP jest ograniczanie nadpłynności w sektorze bankowym. Tzn. ściągnięcie nadmiaru środków pieniężnych z rynku międzybankowego, co zapewnia stabilność krótkoterminowych stóp procentowych.

Pojawiły się one na rynku papierów wartościowych w drugiej połowie 1990 roku i obecnie stanowią jedno z głównych narzędzi NBP (tzw. operacje otwartego rynku) do realizowania polityki pieniężnej. Papierów tych w związku z tym nie poleca się uwzględniać przy wyborze sposobu lokowania swojego kapitału. Ich nabywcami są głównie banki komercyjne.

Bony skarbowe

Z kolei bony skarbowe (ang. treasury bills) są emitowane przez Skarb Państwa w celu pokrywania deficytu budżetu państwa. Ich nominał wynosi również 10 000 zł, a termin zapadalności od 1 do 52 tygodni. Czyli wykupuje się je przed upływem roku, są papierami krótkoterminowymi.

Termin ich wykupu to 2 lub 3 dni na 1, 2, 4, 8, 13, 26, 39, i w końcu 52 tygodnie. Nie są one jednak przedmiotem obrotu na giełdzie warszawskiej (GPW), wykorzystuje je się jednak do określenia tzw. stopy wolnej od ryzyka.

Z czego to wynika? Zaletą bonów skarbowych jest ich opłacalność, gdyż emitenci tych bonów są z założenia zawsze wypłacalni. Szkopuł polega na tym, że inwestor musi dysponować sporymi środkami pieniężnymi do zakupu jednego bonu. A tych, by transakcje były opłacalne, trzeba zazwyczaj kupić więcej ze względu na duże koszty transakcyjne jednego bonu. Przeważnie więc handluje się pakietami o wartości 100 000 zł.

Choć więc teoretycznie nabywcami bonów mogą być zarówno osoby prawne jak i fizyczne, to zazwyczaj tej drugiej grupy na to nie stać (lub ogranicza się do bardzo zamożnych osób). Tym bardziej, że musi ona korzystać z usług pośrednika i wiążących się z tym prowizjami.

Nabywanie bonów skarbowych następuje głównie na rynku pierwotnym podczas przetargów, które odbywają się co tydzień w poniedziałki.

Listy zastawne

Należą do grupy papierów długoterminowych o wysokim poziomie bezpieczeństwa. Do emisji tych papierów dłużnych są uprawnione banki hipoteczne, które zgromadzony kapitał pożyczają inwestorom na realizację inwestycji pod zastaw hipoteczny. Dlatego są one dla nich głównym źródłem refinansowania działalności kredytowej.

W konsekwencji banki hipoteczne mogą przeznaczać środki z emisji listów zastawnych tylko na działalność kredytową. W Polsce działają jako banki hipoteczne Pekao Bank Hipoteczny, BRE BH, Śląski Bank Hipoteczny, ich stworzenie rozważają również PKO BP i BZ WBK. [aktualizacja 03.2021] PKO Bank Hipoteczny, ING Bank Hipoteczny oraz mBank Hipoteczny. W 2021 roku szereg banków hipotecznych zasili Bank Hipoteczny Millennium.

Papiery dłużne w postaci listów zastawnych są przedmiotem obrotu na giełdzie. Emituje się je imiennie lub na okaziciela, charakteryzują się on stałym oprocentowaniem. Prawo obrotu nimi reguluje Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 99, poz. 919).

Wspomniałam, że są to bardzo bezpieczne instrumenty. Składa się na to fakt, że w przypadku ogłoszenia przez bank hipoteczny upadłości, należności posiadaczy listów są zaspokajane w pierwszej linii, w pełnej wysokości, wraz z należnymi odsetkami. Pozostałe zobowiązania banku realizowane są z tego, co zostanie, w dalszej kolejności. Procedury te są gwarantowane ustawą.

W Polsce operowanie listami zastawnymi jest stosunkowo młodą dziedziną, ale np. w Niemczech praktykuje się obrót nimi od dawna.

O ich bezpieczeństwie i znikomym ryzyku niewypłacalności najlepiej świadczy fakt, że w ponad stuletniej historii funkcjonowania banków hipotecznych u naszych sąsiadów zza Odry nie było przypadku bankructwa takiego banku. Dlatego listy zastawne jako papiery dłużne chętnie są nabywane przez fundusze emerytalne i inwestycyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe oraz banki.

Mimo to te papiery dłużne posiadają kilka minusów

W Polsce nie do końca ugruntowały się przepisy prawne wokół nich. Ciągle się zmieniają, a procedury są przewlekłe. Ponadto ryzyka do końca nie dało się wyeliminować. Np. ramy prawne nie obejmują gwarancji z tytułu ryzyka stopy procentowej i kursowego.

Listy zastawne dzielimy na hipoteczne i publiczne. Podstawą tych pierwszych jest wierzytelność banku z tytułu udzielonych kredytów. W przypadku tych drugich udzielane kredyty są objęte gwarancją lub poręczeniem instytucji publicznych, czyli m.in. Skarbu Państwa, NBP, Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Do tej grupy zaliczają się również kredyty udzielone tym instytucjom publicznym.

Czeki i weksle

Czeki to nic innego jak zlecenie bezwzględnego wypłacenia określonej kwoty, sporządzane na piśmie. Obrót nimi reguluje Ustawa Prawo Czekowe z dnia 28 kwietnia 1936r. Wydawać go może bankowi każdy posiadacz konta bankowego – osoba fizyczna lub prawna. Może być wystawiony imiennie lub na okaziciela.

Wystawca czeku ma możliwość odwołania go, nie wcześniej jednak niż po upływie terminie przedstawienia czeku do zapłaty. Dla czeków krajowych termin ten wynosi 10 dni, dla zagranicznych – od 20 do 70 dni. Po tych terminach czek może zostać przez wystawcę odwołany.

W zależności od sposobu zapłaty rozróżniamy czeki gotówkowe (kasowe), zlecające bankowi wypłatę gotówki, a także rozrachunkowe, które służą do rozliczeń bezgotówkowych.

W przypadku tych 2 papierów dłużnych (zarówno czeku, jak i weksla), pojawia się grupa kilku wartych zapamiętania definicji:

• Trasant – wystawca czeku/weksla
• Trasat – osoba dokonująca zapłaty (bank)
• Remitent – osoba fizyczna lub prawna, na którą czek wystawiono
• Indos/żyro – przeniesienie własności wekslu/czeku na inną osobę (oświadczenie sporządzane pisemnie, z podpisem zbywcy)
• Indosant/żyrant – zbywca czeku/weksla
• Indosatariusz/żyrantariusz – osoba, na którą przenoszone są prawa czeku/weksla

Podobnie, jak czek, weksel jest papierem wartościowym, w którym wystawca zobowiązuje się do zapłaty pewnej kwoty pieniędzy innej osobie. Wystawca sam zobowiązuje się wypłacić określoną sumę pieniężną (jest to wtedy weksel własny, sola weksel) lub poleca zapłatę osobie trzeciej (weksel trasowany).

Weksel jest zobowiązaniem samodzielnym, tzn. niezależnym od umowy czy innymi czynnościami prawnymi. Może on pełnić różne funkcje, np. kredytową, płatniczą, gwarancyjną, refinansową. W wekslu musi zostać wskazana kwota pieniężna, jakiej można we wskazanym terminie zażądać od dłużnika (suma wekslowa). Co ciekawe, w jego przypadku przeniesienie praw może nastąpić nie tylko przez indos, ale również przez przelew i dziedziczenie.